Varicella-zoster virüs (VZV) iki farklı klinik tabloya neden olan bir infeksiyon etkenidir. En sık 5-10 yaşlarında, kış sonu ve ilkbahar aylarında görülen, çok bulaşıcı, ateşli ve döküntülü bir viral enfeksiyon hastalığıdır. Bulaşma, duyarlı konakçılarda enfekte bir bireyin nazofaringeal salgılarından gelen aerosolize damlacıklarla temas yoluyla veya cilt lezyonlarından gelen vezikül sıvısıyla doğrudan cilt teması yoluyla gerçekleşir. Literatürde, zona geçiren bir hastanın odasına hiç girmedikleri halde, iki hemşirenin, hava akımı ile hemşire bölümüne ulaşan virusla enfekte olarak suçiçeği geçirdiği bildirilmiştir. Suçiçeğinin inkübasyon süresi 10-20 (ortalama 14) gündür. Bulaşıcılık, döküntüler çıkmadan 48 saat önce başlar, bu dönemde bulaş solunum yolu ile gerçekleşir. Bulaştırıcılık tüm döküntüler kabuklanana kadar (4- 5 gün) devam eder. Vakaların üçte birinde ateş görülür, döküntüler kırmızı kabarıklıklar halinde başlar, 1-2 saat içinde yanmış gibi içi su dolu kabarcıklar halini alır, sonra bu sıvı bulanıklaşır, en son kabuklanarak kurur. Döküntüler gövdeden başlar, daha sonra baş ve yüze yayılır, kol-bacaklarda daha nadiren döküntü görülür. Tipik belirti aynı anda 3-4 farklı evredeki döküntünün bir anda görülmesidir. Son çıkan döküntü kabuklanana kadar yaklaşık 7 gün süreyle bulaştırıcıdır.
Ülkemizde 2013 yılından itibaren 1 yaşında tüm çocuklar su çiçeğine karşı aşılanmaktadır. Aşılamanın artışıyla hastalık giderek daha seyrek görülmeye başlamıştır, aşılı olanlar da hastalığı çok hafif, bazen fark edilemeyecek kadar hafif 2-3 döküntü ile geçirebilirler
Varisella (Su Çiçeği) sonrası varisella zoster virüsü vücut sinir hücrelerine yerleşip hiçbir belirti vermeksizin yıllarca inaktif kalabilir. Bağışıklık sistemindeki zayıflık veya bozuklukla, duyusal gangliyonlar içindeki nöronlarda yerleştiği hücrelerden ayrılıp aksonlar boyunca ilerleyerek sinir bölgesindeki deride varisella zoster virüsünün yeniden aktivasyonunu sonucu zona hastalığı oluşmaktadır. Döküntüler genellikle 2-4 hafta içerisinde iyileşir, fakat sinir ağrıları kalıcı olabilir (postherpetik nevralji).
Herpes zoster, genel adıyla zona, varisella zoster virüsünün sebep olduğu ve daha önce su çiçeği geçirmiş kişilerde görülen, vücudun tek tarafında deride sınırlı bir dermatomal dağılımda meydana gelen ağrılı, tek taraflı veziküler döküntü ile karakterize bir hastalıktır. Halk arasında kuşak hastalığı veya gece yanığı olarak da bilinir. Bir zona hastası başkasına (genellikle çocuklara) su çiçeği bulaştırabilir, fakat zona bulaştıramaz. Çünkü zona vücut içine yerleşmiş virüs kaynaklıdır, havadan bulaşan virüsle olmaz. Yapılan bir çalışmada, Türkiye’de 2013 de suçiçeği aşısı uygulamasının başlamasından sonra çocuk yaş gruplarında Varisella görülme sıklığında anlamlı bir azalma olduğu, yetişkin popülasyonda ise özellikle 17 yaşından sonra Zona görülme sıklığında anlamlı bir artış olduğunu göstermiştir.
Zona için risk faktörleri:
Yaş, ileri yaşta (60 yaş ve üzeri) daha büyük risk, kadınlarda daha sık görülüyor, beyaz popülasyonda daha yaygın görülmektedir.
Diğer risk faktörleri, suçiçeği geçiren veya suçiçeği aşısı geçmişi olan kişilerde duygusal stres, mekanik travma ve bağışıklık sistemi baskılanmış hastalarda daha büyük risk vardır, hastalığın şiddeti ve süresi artar.
Bağışıklık sistemi baskılanmış kişiler şunlardır:
AIDS, Kanser, Organ veya kemik iliği nakli, İmmünsüpresif ilaçlar, Otoimmün hastalık (örneğin romatoid artrit, sistemik lupus eritematozus), Şeker hastalığı, Astım, Kronik obstrüktif akciğer hastalığı gibi kronik hastalıklar bağışıklık yetersizliğinin bir işareti olabilir.
Neden Rekombinant Zoster (Zona) Aşısı olmalısınız?
Zona, genellikle kabarcıklarla birlikte ağrılı bir deri döküntüsüdür. Döküntüye ek olarak ateş, üşüme-titreme, baş ağrısı veya mide rahatsızlığına neden olabilir. Nadiren zona pnömoni, işitme sorunları, körlük, ensefalit veya ölüm gibi komplikasyonlara yol açabilir.
Zona riski yaşla birlikte artar. Zona hastalığının en sık görülen komplikasyonu, postherpetik nevralji (PHN) adı verilen uzun süreli sinir ağrısıdır. PHN, zona döküntülerinin olduğu bölgelerde meydana gelir ve döküntü ortadan kalktıktan sonra aylarca veya yıllarca sürebilir. PHN’den kaynaklanan ağrı şiddetli ve hastayı güçsüz bırakabilir.
PHN riski yaşla birlikte artar. Zona hastalığı olan yaşlı bir yetişkinin PHN geliştirme olasılığı daha yüksektir ve genç bir kişiye göre daha uzun süreli ve daha şiddetli ağrıya sahiptir.
Bağışıklık sistemi zayıf olan kişilerde zona hastalığı ve hastalıktan kaynaklanan komplikasyonlara yakalanma riski de daha yüksektir.
Zona hastalığı, su çiçeğine neden olan aynı virüs olan varicella-zoster virüsünden kaynaklanır ve su çiçeği geçirdikten sonra virüs vücudunuzda kalır ve daha sonraki yaşamınızda zona hastalığına neden olabilir. Zona bir kişiden diğerine geçemez, ancak zona hastalığına neden olan virüs, hiç su çiçeği geçirmemiş veya hiç su çiçeği aşısı almamış bir kişide yayılarak su çiçeği hastalığına neden olabilir.
Tedavide antiviral ilaçlar kullanılmaktadır, amaç kutanöz lezyonların iyileşmesini hızlandırmak, viral hasarın şiddetini sınırlamak, ağrı süresini kısaltmak ve komplikasyon insidansını azaltmaktır. Maksimum fayda için, herpes zoster döküntüsünün ortaya çıkmasından sonraki 72 saat içinde antiviral ilaçlara başlanmalıdır.
Ölümcül sonuçların en yaygın nedeni olan PHN, bakteriyel süperenfeksiyon, aseptik menenjit ve iç organ tutulumu gibi önemli komplikasyonlar ortaya çıkabilir. Sağlıklı, bağışıklığı yeterli hastaların çoğu sekelsiz iyileşir, PHN aylarca veya yıllarca devam edebilir.
Bağışıklık yetersizliği olan veya hastalık veya tedavi nedeniyle bağışıklık sistemi baskılanmış olan veya olacak olan 50 yaş ve üzeri kişiler ile 19 yaş ve üzeri yetişkinler için güvenli, etkili bir aşı mevcuttur.
Rekombinant zona aşısı
Rekombinant zona aşısı zona hastalığına karşı güçlü koruma sağlar. Rekombinant zona aşısı, zonayı önleyerek PHN ve diğer komplikasyonlara karşı da koruma sağlar.
Rekombinant zona aşısı aşağıdaki gruplar için önerilir:
- 50 yaş ve üzeri yetişkinler
- Hastalık veya tedavi nedeniyle bağışıklık sistemi zayıflamış olan 19 yaş ve üzeri yetişkinler
Zona aşısı iki dozluk seri halinde verilir. Çoğu insan için ikinci doz, ilk dozdan 2-6 ay sonra verilmelidir. Bağışıklık sistemi zayıf kişiler, ilk dozdan 1 ila 2 ay sonra ikinci dozu alabilirler. Tam koruma süresi henüz bilinmemektedir, ancak etkinlik 3 yıl sonra da yüksek kalır, 15 ve 70 yaş ve üzeri bağışıklığı yeterli yetişkinlerde aşı etkinliğinin aşılamadan 7 yıl sonra %84 veya daha yüksek olduğu rapor edilmiştir.
Geçmişte zona hastalığı geçirmiş kişilerin ve su çiçeği aşısı olmuş kişilerin rekombinant zona aşısı yaptırmaları önerilir. Aşı ayrıca önceden canlı zona aşısı olan kişilere de önerilir. Rekombinant zona aşısında canlı virüs yoktur.
Zona aşısı diğer aşılarla aynı anda yapılabilir. Daha önceki bir rekombinant zona aşısı dozundan sonra alerjik reaksiyon geçirmişseniz veya yaşamı tehdit eden ciddi bir alerjiniz varsa, şu anda bir zona atağı yaşıyorsanız veya hamilelik durumunda aşı yapılmamalıdır.
Soğuk algınlığı gibi hafif hastalıkları olan kişiler aşı olabilir. Orta veya ağır derecede hasta olan kişiler, rekombinant zona aşısı yaptırmadan önce genellikle iyileşene kadar beklemelidir.
Aşı reaksiyonunun riskleri
Rekombinant zona aşısından sonra hafif veya orta şiddette ağrı ile kol ağrısı çok yaygındır. Enjeksiyon yerinde kızarıklık ve şişlik de meydana gelebilir. Yorgunluk, kas ağrısı, baş ağrısı, titreme, ateş, mide ağrısı ve bulantı, rekombinant zona aşısından sonra yaygındır.
Bu yan etkiler aşılanmış kişinin düzenli aktiviteler yapmasını geçici olarak engelleyebilir. Belirtiler genellikle 2 ila 3 gün içinde kendiliğinden kaybolur. İlk dozdan sonra bu reaksiyonlardan birini göstermiş olsanız bile, yine de ikinci doz rekombinant zona aşısını yaptırmalısınız. Ciddi bir sinir sistemi bozukluğu olan Guillain-Barré sendromu (GBS), rekombinant zoster aşısından sonra çok nadir olarak rapor edilmiştir.
ABD de 50 yaşından sonra Zona görülme sıklığı artmakta, bin kişiden beşinde, 70 li yaşlarda ise binde 8’e yükselmektedir. ABD’de 65 yaş üzeri kişilerde Milyonda 8.000 kişinin Zona hastalığına yakalacağını söyleyebiliriz.
Ülkemizde yaşlı nüfus olarak kabul edilen 65 ve daha yukarı yaştaki nüfus, 2018 yılında 7 milyon 186 bin 204 kişi iken son beş yılda %21,4 artarak 2023 yılında 8 milyon 722 bin 806 kişi olmuştur.
Ülkemizde de benzer şekilde, 65 yaş üzeri toplumda yaklaşık 64 bin kişinin zona hastalığı geçireceğini, 20 bin civarında da PHN olacağını söyleyebiliriz. İmmünsüpressif tedavi alan ve kronik hastalığı olan 19 yaş ve üzeri kişileri de kapsayacak bir aşı proğramı yapılmasında yarar görülmektedir.
Prof. Dr. Halil Kurt
TOBB ETÜ Tıp Fakültesi, Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji